Κερί και χρυσάφι από την Αιθιοπία

Λίγα πράγματα, έτσι όπως τα αναζήτησα μέσω google, τα «αποδελτίωσα», τα ψευτομετάφρασα και τα «προχειρο-σύραψα», προσπαθώντας να σκιαγραφήσω μία από τις σημαντικότερες Αιθιοπικές παραδόσεις για τις οποίες δεν βρήκα καμία αναφορά στα ελληνικά. Και επειδή όλο αυτό δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση μια εμπεριστατωμένη αναφορά στο ζήτημα, (για αρκετές όψεις του πράγματος απέφυγα να επεκταθώ λόγω της ρηχότητας που θα τις προσέγγιζα – περισσότερο ψιλοτσιμπολογώ από ΄δω και από ‘κει δηλαδή) προσδοκώ πως κάποιος θα κάνει αυτή την δουλειά πολύ καλύτερα στο μέλλον. 

Ο λόγος λοιπόν για την "Seminna-werq" (wax and gold), μια ποιητική–λογοτεχνική μορφή της Αιθιοπίας με "διττή διάσταση".

Η τεχνική "wax and gold " φέρεται να αποτελεί τη βασική δομή της Αιθιοπικής ποίησης, αλλά πολλές φορές και του προφορικού λόγου, στην οποία εκτός από την προφανή έννοια του κειμένου (το «κερί»), υπάρχει και μια άλλη έννοια (ο «χρυσός») κρυμμένη καλά μέσα σε αυτό. Η έκφραση «Wax και Gold" είναι μια μεταφορά που παίρνει το όνομά της από την εργασία του χρυσοχόου: ο χρυσός εκκρίνει φυσικό κερί κατά τη διάρκεια του καθαρισμού και το κερί σκληραίνει σχηματίζοντας ένα κέλυφος γύρω από το χρυσό. Ως εκ τούτου, για να φτάσουμε στην πιο αγνή πηγή του χρυσού, κάποιος πρέπει να σπάσει το κερί.

Πρόκειται τόσο για την φαινομενική-"εικονιστική" έννοια των λέξεων, έτσι όπως αυτές χρησιμοποιούνται στην Αμαρική διάλεκτο (γλώσσα της Αιθιοπίας), όσο και για την περισσότερο ή λιγότερο κρυφή σημασία τους. Η γλώσσα προσφέρεται για λογοπαίγνια και κρυφά νοήματα, δεδομένου ότι πολλά ρήματα έχουν διπλή ή τριπλή ερμηνεία λόγω των κρυφών παραλλαγών στο «βασικό στέλεχος» τους, όπως για παράδειγμα ο διπλασιασμός ορισμένων συμφώνων. Ο ακροατής θα πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή. Αν παρερμηνεύει το πλαίσιο, που πολλές φορές υπάρχει στην επόμενη πρόταση, τότε αποτυγχάνει να διακρίνει το λογοπαίγνιο. Για τον λόγο αυτό αποτελεί, εκτός όλων των άλλων, και μια μορφή ψυχαγωγίας, μια ανεξάντλητη πηγή "χιούμορ".

Υπάρχουν αρκετές αναφορές ως προς την ανάγκη που γέννησε αυτή την τεχνική, το περιεχόμενο της και την σύνδεση της με την μάθηση, την ελληνική φιλοσοφία ή τον χριστιανισμό. Ωστόσο θα μείνω σε αυτό που μου φαίνεται πως έχει να κάνει με την "ανθρωπολογική" διάσταση του θέματος. Δηλαδή ότι συνιστά μια, εμπεδωμένη για αιώνες ίσως, τεχνική διεξόδου σε δύσκολες καταστάσεις (πχ: κοινωνική καταπίεση, αίσθηση απειλής ή κινδύνου κλπ). Πολύ δε περισσότερο, καθώς είναι βασισμένη στο λογοπαίγνιο στην ασάφεια και στον υπαινιγμό, αποτελεί  μια μορφή «στρατηγικής επιβίωσης» των ανθρώπων στην καθημερινή τους ζωή, στον βαθμό που όχι σπάνια καλούνται να ζήσουν, να συμβιβαστούν ή να συμφιλιωθούν (κατά κάποιον τρόπο) με καταπιεστικές συνθήκες. Έτσι θα την συναντήσουμε να "ασκείται" τόσο αμυντικά -με σκοπό την υπεράσπιση της ιδιωτικής σφαίρας από εξωτερικές παρεμβάσεις, όσο και ως ένα κεκαλυμμένο μέσο αμφισβήτησης της όποιας εξουσίας. Από την άλλη πλευρά όμως δεν είναι λίγες οι φορές που γίνεται εργαλείο στα χέρια αυτών ακριβώς των εξουσιών, κάτι που φάνηκε ιδιαίτερα έντονα κατά  την τελευταία  πολιτική περίοδο της χώρας, κυρίως σε εκείνο το γνωστό παιχνίδι του κοινωνικού και πολιτικού «κρυφτό». 

Πάντως αρκετοί είναι αυτοί που «ερίζουν» στις μέρες μας αναφορικά με την κοινωνική και φιλοσοφική σημασία του "Wax and Gold", ιδιαίτερα πάνω στα ζητήματα της απόκρυψης (κρυψίνοιας) και της ασάφειας, της προώθησης του ατομικισμού ή της κοινωνικής αμυντικότητας, της σχέσης με την εξουσία, αλλά και για το κατά πόσο η ύπαρξη και διατήρηση μια τέτοιας παράδοσης προάγει η όχι τον διάλογο για τα δημόσια πράγματα ή ακόμα και αν"σαμποτάρει" το εκσυγχρονιστικό αίτημα που θέτει η πολιτική εξουσία. 

“Wax and Gold isn’t just about demonstrating one’s wit and intelligence, it’s also a useful way for Ethiopians to say what they want in a culture where direct criticism is often considered unforgivable, especially by those in power.”         

Ξαναγυρνώντας στην τεχνική του “Wax and gold” αξίζει να σημειώσουμε πως αυτή χρησιμοποιήθηκε ευρέως και στην Αιθιοπική μουσική, σε μια προσπάθεια να παρακαμφθεί η εκάστοτε λογοκρισία. Ιδίως την περίοδο 1974–1991, περίοδος που έμεινε γνωστή ως “Derg Era”, αλλά και στα χρόνια της βασιλείας του Selassie. Έτσι μέσα από τραγούδια που το προφανές τους ήταν ο έρωτας, η αγάπη κλπ ασκούνταν πολλές φορές ένα είδος κριτικής κατά των κυβερνώντων και των πολιτικών ή κοινωνικών συνθηκών..
Ένα από τα "ατυχή" παραδείγματα αυτής της χρήσης είναι η περίπτωση του Tlahoun Gessesse,  που εκεί γύρω στις αρχές του '60 βρέθηκε για μερικές βδομάδες στην φυλακή λόγω ενός ερωτικού τραγουδιού που ονομαζόταν "Altchalkoum" ("Δεν αντέχω πια"). 

Μια ιστορία αγάπης που στην πραγματικότητα μιλούσε για το καθεστώς.

Μιας και το συγκεκριμένο κομμάτι δεν υπάρχει κάπου να το ακούσουμε, ας απολαύσουμε τον σπουδαίο Tilahun Gessesse, σε ένα απόσπασμα (και μια συγκινητική ερμηνεία) από την τηλεοπτική μετάδοση της εμφάνιση του στο Θέατρο Fikir Hager το 1977, λίγο πριν τα αιματηρά γεγονότα που σημάδεψαν την αυγή της «Derg Era”...

                     

Κλείνω με ένα ακόμα παράδειγμα δημοφιλούς μουσικού ο οποίος συνέλαβε την ουσία της ποιητικής παράδοσης της Αιθιοπίας, και που ερμηνεύοντας τραγούδια αγάπης ασκούσε "υπόρρητα" ή υπαινικτικά μια πολιτικοκοινωνική κριτική. Αυτό του  Muluken Melesse: 

Tenesh Kelbe Lay

Please, leave my heart alone.

Why don't you leave my heart alone?

I want to be free like other human beings.

Something which I don't understand.

What did I see that stung me so?

I have seen beyond beauties, but I have been stung still by your love.

Your love disarms me.

Everything looks so nice on her.

Her beauty is misleading.

I love the way you dance seksta, shaking your lovely neck and shoulders.

Saddle my horse, so that I can ride to her and drink deep of the feast of her love.

                      

Gnawa Fusion

" ... The Gnawa have, over many generations, productively negotiated their forced presence in Morocco to create acceptance and group solidarity. Unlike the conventional question in Black America, “Who are we?,” the Gnawa ask, “Who have we become?” Similar to the model of “creolization” – the integration of freed black slaves into the French cultural landscape of the American state of Louisiana , the Gnawa have created a model of their own creolization and integration into the Moroccan social landscape. This is one of the most crucial and striking differences between blacks in America and blacks in Morocco.

Over the past fifty years in North Africa, Gnawa music, like the blues in America, has spread and attracted practitioners from other ethnic groups, in this case Berber and Arab. Although most present-day Gnawa musicians aremetisse and speak Arabic and Berber, some West African religious words and phrases do survive even though their meaning is lost. In Morocco, Gnawa music is found mainly where black people live in a relatively large number; large enough to form a distinctive community like the ones in Marrakech and Essaouira. 
These two cities are known historically to have had slave markets connected to the trans-Saharan slave trade ...

... Recently, Western musicians interested in African traditional music, have “discovered” the music of the Gnawa. As a result, many collaborations have ensued with famous jazz artists such as Randy Weston. The Gnawa are modernizing their style to make it more secular and with more commercial appeal. With these recent developments and their appeal to tourists, the Moroccan government in 1997established The Gnawa and World Music Festival in Essaouira... "   from  Afropop Worldwide

more here: http://www.afropop.org/9305/feature-gnawa-music-of-morocco/

Gnawa Fusion by Nicky Vour on Mixcloud